Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu (EPR) nedir?
Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu hakkında daha fazla bilgi edinin: Nedir? Neden önemlidir ve üreticiler ve değer zincirindeki diğer taraflar için ne anlama gelir?
Atık yönetimi konusu hem ölçek, hem de kamuoyunun çevresel etkileri konusundaki farkındalığı açısından giderek büyüyor. Toplum her yıl yaklaşık 300 milyon ton plastik atık üretmektedir ve bu miktar neredeyse tüm dünya nüfusunun ağırlığına eşittir. Ürünlerden ve ambalajlardan kaynaklanan malzemelerin çoğu, etkili bir şekilde geri dönüştürülmek yerine katı atık sahasına atılmakta, yakılmakta veya çevreye atılmaktadır. Sonuçta her yıl 13 milyon tondan fazla plastik atık, okyanuslarımıza sızıyor.
Özel sektörün bu atık krizinde bir rol oynadığı açıktır. Raporlara göre, oluşturulan küresel plastik atığın yüzde 55'inden sadece 20 firma sorumludur. Pek çok şirket bu zorluğun üstesinden gelmek için gönüllü olarak adım atmış olsa da, araştırmalar, mevcut tüm taahhütler yerine getirilse bile dünyanın plastik atık sızıntısını yalnızca yüzde yedi civarında azaltabileceğini gösteriyor.
Bu noktada, sorunun büyüklüğü nedeniyle, özel sektörün gönüllü olarak harekete geçmesinin plastik atık sorununda gidişatı değiştirmek için tek başına yeterli olmayacağı açıktır. Bu nedenle uzmanlar kamu politikalarına ihtiyaç duyulduğuna işaret ediyor. Yeni mevzuat, tüm üreticiler için temel kuralları belirleyebilir, kuralların herkes için eşit olduğu bir oyun alanı yaratabilir ve toplumun doğrusal, al-kullan-at ekonomisinden, kaynakların değerlerini en üst düzeye çıkarmak için tekrar tekrar kullanıldığı ve en önemlisi çevreden uzak tutulduğu daha döngüsel bir ekonomiye geçmesine yardımcı olabilir. Bu değişimi hızlandıracak bir politika aracı "Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu" olarak adlandırılmaktadır.
Aşağıda bunun ne olduğunu, neden önemli olduğunu ve üreticiler için ne anlama geldiğini inceleyeceğiz.
Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu nedir ve neden önemlidir?
Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu (EPR), ürün ve ambalaj malzemesi atıklarının toplanması, ayrıştırılması ve geri dönüştürülmesi için etkili süreçlerin ve altyapının mevcut olmasını sağlamak amacıyla, dünya çapında birçok yargı alanında uygulamaya konulmuştur.
Zorunlu bir mevzuat olan EPR, ürünlerin ve ambalajların yaşam döngülerinin sonunda sürdürülebilir ve güvenli bir şekilde geri alınması, geri dönüştürülmesi ve nihai olarak bertaraf edilmesine ilişkin sorumluluğun devlete, kamuya ve kaynak endüstrisine aktarılması yerine, bu malzemelerin üreticilerine, ithalatçılarına ve perakendecilerine ait olması gerektiğini belirten bir çevre koruma stratejisidir. Politikadaki bu değişimin başarılı olması için tüketici katılımı hâlâ gereklidir ve sistem tasarımcıları kullanımı kolay, uygun bir toplama altyapısı tasarlayarak bunu sağlayabilir.
EPR, değer zincirinin hem yukarı akış hem de aşağı akış uçlarında yapılacak değişikliklerle, ambalajın döngüselliğini iyileştirebilir. Yukarı akışta, ürünlerin ve ambalajların kullanım ömrü yeniden kullanım, onarım ve dayanıklılığa öncelik veren bir tasarım ile en üst düzeye çıkarılabilir. EPR ayrıca, ürün kullanım ömrünün sonuna ulaştığında malzemeyi yüksek kaliteli ürünlere geri dönüştürebilecek aşağı akış çözümlerinin olması için, tasarımı geri dönüştürülebilirlik (DfR) açısından da teşvik edebilir. EPR yasalarının uygulanması, geri dönüştürülen nesnenin hem miktarını hem de kalitesini iyileştirmek için güçlü bir önlemdir ve böylece, döngüsel ekonominin hızlandırılması desteklenir.
EPR, Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Hedefi (United Nations Sustainable Development Goal - SDG) No.12 – ‘'Sürdürülebilir tüketim ve üretim modellerinin sağlanması' maddesinde belirtildiği gibi, sorumlu kaynak yönetimi için yasal çerçevenin desteklenmesinde de bir rol oynamaktadır.
Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu programları nasıl çalışır?
EPR programları hükümetler tarafından yürürlüğe konur ve üreticilere, performans hedeflerine ulaşılması da dahil olmak üzere, ürünlerinin ve ambalajlarının yaşam döngüsü yönetimine ilişkin yasalara uymaları için yasal bir yükümlülük getirir. Üreticiler, gerekli yükümlülükleri kendileri yerine getirmeyi ya da yönetimi Üretici Sorumluluk Kuruluşu (Producer Responsibility Organization - PRO) gibi üçüncü taraf bir kuruluşa yaptırmayı seçebilirler.
Genel olarak tüm EPR programlarında geçerli olan temel ilkeler ve unsurlar bulunmasına rağmen, başarılı olabilmeleri için mevcut geri dönüşüm altyapısı, iş ortamı ve siyasi ortam gibi yerel koşullara da uyum sağlamaları gerekir.
Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu nasıl finanse edilir?
EPR, sektör tarafından finanse edilmektedir: Üreticiler, ürünlerinin ve ambalajlarının toplama, ayıklama ve geri dönüşüm dahil olmak üzere yaşam döngüsü yönetimi maliyetlerini karşılar. Üreticiler piyasaya sürülen ürünleri ve ambalajları oluşturduklarından, ürün yaşam döngüsünün sonunda olumlu değişiklikleri uygulamak için de en uygun paydaşlardır.
Bu, finansman sorumluluğunun belediyelere ve bölge sakinlerine (genellikle vergiler veya doğrudan abonelik ücretleri yoluyla) ait olduğu geleneksel atık yönetimi yaklaşımlarından uzaklaşmayı temsil etmektedir. Bir EPR yasası, uyumu sağlamak amacıyla, genellikle üreticilerin geri dönüşüm için performans hedeflerini karşılamak gibi EPR yükümlülüklerini yerine getirmemeleri durumunda finansal bir ceza almalarını şart koşar.
Uygulamada Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu
EPR'ye örnek olarak, içecek kaplarına yönelik Depozito İade Sistemi (DRS) verilebilir. DRS, atıklara parasal bir değer yükleyerek çalışır. Tüketici, teneke kutulu veya şişeli bir içecek satın aldığında küçük ama anlamlı bir depozito öder. Bu depozito, tüketici boş kabı, örneğin yerel perakende satıcısındaki bir ters otomat (RVM) aracılığıyla geri verdiğinde tam olarak iade edilir. Boş şişe RVM üzerinden iade edildikten sonra, ayıklanabilir ve yeni bir kap olarak tekrar tekrar geri dönüştürülebilir.
Basılı Ambalaj ve Kağıt İçin Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu (Extended Producer Responsibility for Printed Packaging and Paper / EPR-PPP) bunun bir diğer örneğidir. Üreticiler, basılı kağıt ve ambalajların toplama ve geri dönüşüm maliyetlerini, geri dönüşüm operasyonları yoluyla karşılar. Program üreticiler tarafından finanse edilmekte ve tüketicilerden herhangi bir ücret talep edilmemektedir.
Ellen MacArthur Vakfı'nın 2021 Beyan ve Konum Belgesi - Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu - ambalaj atıkları ve kirliliğine yönelik çözümün gerekli bir parçası'nda duyurulduğu üzere, TOMRA dünya çapında 150'den fazla işletme ve önemli paydaşla birlikte EPR'ye olan bağlılığını ve desteğini ifade etti. Avrupa'daki maden suyu ve meşrubat sektörleri içecek kapları için iyi tasarlanmış bir DRS'nin uygulamaya konulması çağrısında bulunarak, EPR'yi desteklediklerini açıkça ifade ettiler.
Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu tüketiciler için ne anlama geliyor?
EPR, sektör odaklı bir politika yaklaşımıdır. Ancak, örneğin DRS gibi EPR programlarının başarılı olması için tüketici katılımı şarttır. Örneğin, üreticiler ambalajları kolayca geri dönüştürülebilecek şekilde tasarlayabilir, ancak tüketiciler bu ambalajları geri dönüştürmek yerine atmayı tercih ederse, yüksek geri dönüşüm oranları mümkün olmaz. EPR'nin gerçekten başarılı olabilmesi için hem üreticilerin hem de tüketicilerin davranışlarında değişiklik yapmaları gerekmektedir.
Genişletilmiş Üretici Sorumluluğunun geleceği nedir?
EPR'nin geleceği, gelişmiş ve gelişmekte olan pazarlardaki uygulamalara bağlı olarak muhtemelen farklı olacaktır. Gelişmiş pazarlarda temel düzeyde geri dönüşüm altyapısı bulunurken, günümüzde gelişmekte olan pazarlar geri dönüşüm altyapısından yoksun olma eğilimindedir.
Hedefin 2030 yılına kadar plastik ambalajların %75'ini geri dönüşüme uygun şekilde tasarlamak olduğu gelişmiş pazarlar için odak noktası, döngüsellik sağlayan yüksek kaliteli sistemler olacaktır.1
Plastik ambalajların 2030 yılına kadar %50'sinin geri dönüşüm için tasarlanması gibi daha düşük bir hedefin tartışıldığı gelişmekte olan pazarlarda, öncelikle gerekli olacak yaygın ancak temel toplama ve geri dönüşüm altyapısının oluşturulmasına önem verilmelidir. Bu, EPR yasalarının yerine getirilmesini sağlayacaktır.
EPR: Kaynakların ele alınma biçimine yönelik sorumluluk oluşturma
EPR, üreticilerin ve imalatçıların ürünlerinin ve ambalajlarının tüm kullanım ömrü boyunca sorumluluk almasını sağlamak için tasarlanmış stratejik bir politika yaklaşımıdır. Sektör tarafından finanse edilen bu yaklaşım, üreticileri daha iyi çevresel sonuçlar elde etmek için atık hiyerarşisine dayalı ambalaj tasarımına ve yönetimine öncelik vermeye teşvik eder.
Bu da, daha fazla üreticinin bertaraf yerine yeniden kullanım, onarım ve geri dönüşüm sunması ve atıkları okyanuslarımızdan ve çevremizden uzak tutması anlamına geliyor.
EPR ve bunun hem üreticiler hem de tüketiciler için ne anlama geldiği hakkında daha fazla bilgi edinmek istiyorsanız, TOMRA'nın son beyaz kitabını indirin: EPR Unpacked: Döngüsel Ekonomi için Politika Çerçevesi. Bu beyaz kitap, bu politika yaklaşımına ve döngüsel ekonomiye geçişe nasıl yardımcı olabileceğine ilişkin ayrıntılı bir bakış sunmaktadır.
Kaynaklar1 - Kaynak Geri Kazanımı Kılavuzu: 2030'un döngüsel ekonomisine yönelik beklentiler ve sürdürülebilir bir gelecek için gereken adımlar – TOMRA, 2020